Hoe kom je tot een optimaal voorlichtingsmodel?
We willen mensen het beste objectieve voorlichtingsmodel over voeding voorschotelen dat de wetenschap te bieden heeft. Waar houd je dan allemaal rekening mee?
Minder zieken
In Nederland hebben we een ijzersterk onafhankelijk adviesorgaan voor de overheid dat een solide basis geeft voor onze voorlichting: de Gezondheidsraad. Deze raad verzamelt al het beschikbare bewijs over voeding dat er in de wereld beschikbaar is, gericht op het voorkomen van 10 chronische ziekten. Denk daarbij aan hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en darmkanker.
Ook kijkt de raad naar overgewicht, hoge bloedruk en verhoogd LDL-cholesterol. Op een zorgvuldige weging van al dat bewijs zijn hun Richtlijnen goede voeding gebaseerd. Uit deze richtlijnen halen wij welke voedingsmiddelen bewezen goed zijn voor de gezondheid en welke juist niet goed.
Alle voedingstoffen
Daarnaast stelt de Gezondheidsraad voedingsnormen op voor mensen van alle leeftijden. Die normen geven aan hoeveel vitamines, mineralen, eiwitten, koolhydraten, vezels, vetten en energie je nodig hebt om gezond te blijven. En wat de bovengrenzen zijn van bijvoorbeeld de hoeveelheid zout en verzadigd vet.
Gezond eten voor het milieu
De productie van eten en drinken belast het klimaat, door onder andere energie-, land- en watergebruik en milieuproblemen als overbevissing en mestoverschot. En sommige voedingsmiddelen doen dat meer dan anderen. Het is dus heel belangrijk voor onze aarde dat we ons eetpatroon duurzamer maken. De richtlijnen van de Gezondheidsraad geven daar aanknopingspunten voor.
Zo is het hoofdadvies van de Gezondheidsraad ‘Eet volgens een meer plantaardig en minder dierlijk voedingspatroon.’ Op basis hiervan hebben we randvoorwaarden opgesteld die de adviezen van de Schijf van Vijf duurzamer maken. Het gaat om maxima voor totaal vlees, rood vlees, zuivel en vis. En om meer variatie met plantaardige eiwitbronnen, zoals peulvruchten en noten.
Recht doen aan divers Nederland
In Nederland hebben we nog een troef achter de hand: het RIVM. Het RIVM onderzoekt wat we in Nederland eten. Daarmee zorgen we onder andere dat onze adviezen niet te ver van de eetgewoonten in Nederland afstaan.
Dan moet het model nog aansluiten bij de enorme diversiteit aan eetgewoonten en eettradities die Nederland rijk is. En ook vegetariërs moeten zich erin thuis voelen.
De beste combinatie
Daarnaast heeft het RIVM een rekenmodel ontwikkeld waarmee we kunnen borgen dat onze adviezen voldoen aan alle bovenstaande randvoorwaarden. Dus dat je met de Schijf van Vijf alle voedingsmiddelen binnenkrijgt die gezondheidswinst leveren, je voldoende goede voedingsstoffen binnenkrijgt en niet te veel ongunstige stoffen én dat je ook voldoet aan duurzaamheidsvoorwaarden. Bovendien is het onrealistisch dat mensen nooit meer iets ongezonds willen, dus ook daar moet wat ruimte voor zijn.
Het rekenmodel kijkt wat dan de best passende combinatie is van voedingsmiddelen. En dat doet het rekenmodel voor verschillende (leeftijds)groepen, zoals kinderen, mannen, vegetariërs en zwangeren.
Bekend en vertrouwd model
Hoe geef je dan vervolgens die best passende combinatie aan voedingsmiddelen weer? Dat doen we met de Schijf van Vijf. Waarom? Maar liefst 98% van de mensen kent de Schijf van Vijf. Dat komt omdat deze al heel lang bestaat. Langdurige eenduidige voorlichting werpt dus zijn vruchten af.
We hebben wel eens wat anders geprobeerd. Maar onze Maaltijdschijf uit de jaren 80 en de Voedingswijzer uit de jaren 90 hebben nooit de populariteit van de Schijf van Vijf gehaald. Voor effectieve voorlichting is herkenning een belangrijke voorwaarde. Naast betrouwbaarheid natuurlijk. In 2020 vond slechts 4% van alle Nederlanders de Schijf van Vijf (zeer) onbetrouwbaar.
Bovendien doen cirkelvormige of piramidevormige modellen het even goed. Dat blijkt uit onderzoek naar het effect van de vorm van voedingsvoorlichtingsmodellen. Uit peilingen blijkt dat professionals de Schijf van Vijf een handig hulpmiddel vinden om uitleg te geven over gezonde voeding.
Wat is dan de Schijf van Vijf?
Kijkend naar alle bovenstaande elementen komen we uit op de huidige cirkelvormige Schijf van Vijf. Een voedingsvoorlichtingsmodel met 5 vakken vol gezonde producten. Die stimuleert om duurzamer te kiezen. En die iedereen op eigen wijze kan invullen, wat je smaak, voorkeur of culturele achtergrond ook is.
Er steekt veel achter, maar de basis is simpel. Je eet gezond en duurzaam als je:
- vooral uit de Schijf van Vijf eet
- elke dag uit elk vak de aanbevolen hoeveelheden
neemt
- varieert binnen de verschillende vakken
- niet te veel en niet te vaak buiten de Schijf
van Vijf kiest
Eet je volgens deze adviezen? Dan krijg je dus voldoende voedingsstoffen binnen, neem je producten die gezondheidswinst opleveren én eet je in grote lijnen milieuvriendelijk.
| Vooral uit de Schijf van Vijf eten is samen te vatten in 7 aanbevelingen: |
![]()
|
1. Neem veel groente en fruit, kies vooral klimaatvriendelijk.
|
![]()
|
2. Kies voor volkorenproducten, zoals volkorenbrood, volkorenpasta en -couscous en zilvervliesrijst. |
![]()
|
3. Eet elke dag een handje ongezouten noten. Pinda’s, hazelnoten en walnoten zijn een duurzame keuze. |
![]()
|
4. Varieer en ga vooral voor plantaardige producten als peulvruchten, noten, tofu en tempé. Neem verder 1x per week vis, ei, en niet te veel vlees.
|
![]()
|
5. Neem genoeg zuivel, maar niet meer dan de aanbevolen hoeveelheden. Denk aan melk, yoghurt en kaas. Of kies voor verrijkte sojadrink en -yoghurt.
|
![]()
|
6. Ga voor dranken zonder suiker: kraanwater, thee en koffie. Kraanwater is het meest duurzaam.
|
![]()
|
7. Smeer en bak met zachte of vloeibare oliën en vetten, zoals olijfolie, halvarine en vloeibaar bak- en braadvet. |
Gezond en duurzaam hand in hand
Dat gezond en duurzaam hand in hand gaan is terug te zien in de Schijf van Vijf-adviezen voor méér volkoren graanproducten, peulvruchten, groente, fruit en noten, niet meer zuivel dan nodig en minder vlees. Ook het advies om de aanbevolen hoeveelheden te eten en weinig buiten de Schijf van Vijf, is een manier om gezondere en duurzamere voedselkeuzes te maken. Dit eetpatroon zorgt voor een lager risico op hart- en vaatziekten en minder milieubelasting.
Zo helpen peulvruchten (die je kunt eten in plaats van vlees) je bloedvaten gezond te houden en veroorzaakt de productie tot maar liefst 16 keer minder CO2-uitstoot dan vlees.
Voor het milieu is het ook goed om niet te veel snacks, snoep, frisdrank en sap te nemen. Deze producten maken en verpakken kost veel energie. Terwijl deze niet nodig zijn voor de gezondheid. En door niet meer te nemen dan je nodig hebt, wordt er niet meer voedsel gemaakt en vervoerd dan nodig. Dat is gunstig voor het milieu. En als iedereen die te veel eet, minder gaat eten, levert dit ook winst op voor de gezondheid.
Samen met het RIVM berekenden we dat eten volgens de Schijf van Vijf een verlaging van de broeikasgasemissies oplevert, vooral voor mannen (gemiddeld -13%). Deze besparing is voor mannen groter dan voor vrouwen, omdat zij in hun vlees- en alcoholconsumptie verder afzitten van het advies.
Maar ook andere keuzes maken binnen de Schijf van Vijf zorgt voor milieuwinst. Bijvoorbeeld door minder of geen vlees te eten. Of door duurzamere keuzes te maken binnen productgroepen, zoals vaker te kiezen voor kraanwater en seizoensproducten. Gecombineerd kun je door geen vlees te eten én duurzamer te kiezen de milieudruk bijna halveren.
Hoe blijft de Schijf van Vijf up-to-date?
De Schijf van Vijf als naam en als model met 5 vakken bestaat al lang, toch is de inhoud helemaal van deze tijd. Het Voedingscentrum houdt de adviezen van de Schijf van Vijf steeds up-to-date door nieuwe voedingsaanbevelingen of voedingsnormen door te voeren. We doen dit op basis van (nieuwe) wetenschappelijke consensus is: dat waar de meeste onderzoekers het met elkaar over eens zijn.
Hoe gaat dat in z’n werk? Het Voedingscentrum is op allerlei manieren aangesloten bij de laatste ontwikkelingen, onderzoeken en trends. We staan bijvoorbeeld nauw in contact met instanties als de Gezondheidsraad die bijhoudt of er nieuwe onderzoeken verschijnen die ervoor zorgen dat richtlijnen en voedingsnormen moeten worden aangepast. Waar nodig vertalen wij dit dan weer door in onze adviezen.
De afgelopen jaren zijn er aanpassingen geweest in de voedingsadviezen voor bijvoorbeeld zwangeren en mensen met hart- en vaatziekten. Ook verscheen het advies dat opschuiven naar een meer plantaardig eetpatroon beter is voor het milieu en de gezondheid. Daarnaast hebben we bijvoorbeeld een aantal Schijf van Vijf-criteria aangepast.
We zijn dus constant bezig om de Schijf van Vijf actueel te houden en waar nodig aanpassingen door te voeren. Eens in de zoveel tijd nemen we de Schijf van Vijf in z'n geheel onder de loep: een doorontwikkeling. Lees meer over de doorontwikkeling die nu gaande is.
Eén onderzoek is geen onderzoek
We weten dat er veel discussie leeft. Onder andere over verzadigd vet, koolhydraten en supplementen. En het onderzoek naar duurzaam eten is nog relatief nieuw en in ontwikkeling.
We volgen al het nieuwe onderzoek het op de voet en we kijken er goed naar, ook met expertpanels. Omdat de wetenschappelijke basis van de huidige adviezen zo solide is, leidt een enkel nieuw onderzoek niet zomaar tot aanpassing van een advies.
Het is hierbij goed om je te realiseren dat elk soort onderzoek beperkingen kent. En dat één nieuw onderzoek niet genoeg is voor een nieuw voedingsadvies. Wij baseren voedingsadviezen op een weging van het totale bewijs en wetenschappelijke consensus hierover. Wetenschappelijke consensus wil zeggen dat het merendeel van de internationale gespecialiseerde wetenschappers het met elkaar eens is.
Documenten zoals de Richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad zijn gebaseerd op dergelijke consensus. Ook maken we gebruik van consensusdocumenten van internationale organisaties, zoals de voedselveiligheidsautoriteit EFSA. Voor duurzaamheid zijn het RIVM (database Milieubelasting van voedingsmiddelen) en PBL (rapport Dagelijkse kost) belangrijke richtingwijzers. Het Voedingscentrum vertaalt deze documenten vervolgens naar praktische voedingsadviezen.
Doordat wij van consensus uitgaan, zal je ons nooit betrappen op het zogenoemde cherry picking – iets dat wel floreert op het internet. Cherry picking houdt in dat de schrijver alleen onderzoeken aanhaalt die zijn theorie onderbouwen.
Afgewogen
We leven niet in een zwart-witte-wereld. Dus onze Schijf van Vijf is dat ook niet. Van ons kan je verwachten dat we al onze adviezen zorgvuldig afwegen en onze keuzes en dilemma’s vastleggen, bijvoorbeeld in onze Richtlijnen Schijf van Vijf waarin wij de vertaalslag van de Richtlijnen goede voeding maken en in onze factsheets.
Schrijven we een stuk over duurzaam eten, dan kijken we ook altijd of dit matcht met onze gezondheidsadviezen en visa versa. Heel vaak gaat het perfect hand in hand, zoals je hierboven hebt kunnen lezen.
Ook compromissen zijn soms nodig. Denk aan zuivel: de Gezondheidsraad adviseert dagelijks enkele porties zuivel te nemen voor je gezondheid. Maar naast vlees, heeft ook zuivel een hoge milieubelasting. Het compromis is om voldoende zuivel te eten voor gezondheidswinst en voldoende voedingsstoffen, maar niet meer dan je nodig hebt.
Een ander voorbeeld is groente: alle groenten staan in de Schijf van Vijf. Hoewel de meeste soorten het milieu weinig belasten, zijn er ook de soorten die dit meer doen, omdat ze van ver komen bijvoorbeeld of in een verwarmde kas gekweekt worden. Wij halen bepaalde soorten niet uit de Schijf van Vijf, maar adviseren vooral te kiezen voor groenten van het seizoen en te letten op de herkomst.
Niet spannend, wél betrouwbaar
Sommige nieuwe bevindingen vinden hun weg naar de Schijf van Vijf, wanneer ze algemeen aanvaard zijn. Anderen raken achterhaald of blijken toch niet zo geschikt. Wie eet volgens onze adviezen volgt niet de nieuwste hypes, maar is wel verzekerd van het meest betrouwbare voedingsadvies dat er op dit moment beschikbaar is in Nederland.
En dat is misschien niet altijd een sexy boodschap. Wij kunnen geen spannende dingen roepen. Er ís immers geen fruitsoort die ervoor zorgt dat je nooit kanker krijgt. Er is niet één simpele boodschap waarmee we klimaatverandering stoppen.
Voorop in Europa
Als je kijkt naar andere voorlichtingsmodellen in Europa zie je natuurlijk wat culturele verschillen. Toch zie je vooral héél veel overeenkomsten. Dat is niet gek, want ook zij maken gebruik van consensusdocumenten.
In totaal 17 vergelijkbare instanties als het Voedingscentrum hebben zich verenigd in de European Public Health Nutrition Alliance (EPHNA). Waar wij als Voedingscentrum in voorop lopen is onze integrale boodschap van gezond en duurzaam eten. Als het gaat om het milieu meenemen in het geven van voedingsadviezen zijn we pioniers. Dit is onder andere mogelijk omdat de Gezondheidsraad al sinds 2015 adviseert meer plantaardig en minder dierlijk te eten voor gezondheid en milieu.
Hoe maak je eten volgens de Schijf van Vijf haalbaar?
Eten volgens de Schijf van Vijf is een ideaal. We weten dat mensen het moeilijk vinden, ook al willen de meeste mensen wel gezonder eten en denken steeds meer mensen aan het milieu. Daarom is alles wat wij doen erop gericht om te helpen dat ideaal een stap dichterbij te brengen.
Waar werken we dan precies naar toe? Van alle energie die we binnenkrijgen, komt op dit moment ongeveer een derde uit de Schijf van Vijf. Het ideaal is 85%. En dat willen wij haalbaar maken, samen met vele andere partijen en zorgprofessionals in Nederland.
In de beweging naar gezonder en duurzamer eten telt elke stap, voor de gezondheid van mens én planeet. Onze middelen en campagnes helpen om stap voor stap het eetpatroon te verbeteren. Een haalbare stap is voor iedereen anders, daar houden we rekening mee.
Om dit zo goed mogelijk vorm te geven zetten we de nieuwste inzichten in vanuit de gedragswetenschap. We maken gedragsanalyses en bepalen zo voor specifieke doelen en elke doelgroep wat de meest effectieve manier is om mensen te informeren, motiveren, van feedback te voorzien en concreet handelingsperspectief te bieden.
Behapbare stappen
Kleine stappen zijn makkelijker vol te houden. En zo’n kleine stap wordt sneller een nieuwe gewoonte. Mensen hoeven er op een gegeven moment niet meer over na te denken. Maar wat is een kleine stap? Dat is natuurlijk iets persoonlijks. Wat voor de één als een kleine stap voelt, kan voor de ander een grote stap zijn. Wij proberen mensen te stimuleren om zelf haalbare stappen te kiezen. Eentje waarvan ze het gevoel hebben: dat gaat me lukken.
Maar welke stappen sturen we dan op? Grofweg weten we wel waar stappen te zetten zijn. Het RIVM houdt Voedselconsumptiepeilingen, zo weten we wat Nederland eet en drinkt. Met die gegevens spitsen wij onze voorlichting meer toe. We zien bijvoorbeeld dat er grote winst te halen is op het gebied van vlees, graanproducten, groente en fruit.
Met een aantal behapbare stappen schuiven mensen al op richting die Schijf van Vijf. Het gaat onder andere om:
- Eén dag per week vlees inruilen door peulvruchten (zoals kikkererwten, bruine bonen, linzen). Dan krijgen mensen de wekelijkse aanbevolen portie peulvruchten binnen en ze blijven makkelijker onder het maximum advies van 500 gram vlees per week. Voor de gezondheid van zowel mens als milieu is dit een gewenste stap.
- Meer groente en fruit eten. Met een extra portie groente bij de lunch of een opscheplepel meer bij het avondeten schiet het al erg op. En ook met een klein stuk fruit extra komen Nederlanders al een heel eind om het advies van 200 gram per dag te halen. Het gaat bijvoorbeeld om een mandarijn. En neem je een stuk seizoensfruit in plaats van sap, een snack of een koek? Dan ben je hélemaal beter bezig voor jezelf en de planeet.
- Het kiezen van volkorenproducten in plaats van de witte soorten. De meeste mensen eten genoeg graanproducten. Met deze wissel voldoe je al gauw aan het advies van de Schijf van Vijf.
![Een stap richting de Schijf van Vijf maak je als je kiest voor volkoren in plaats van wit]()
Eetwissels
Als hulpmiddel bij dit soort behapbare stappen hebben we de Eetwissel in het leven geroepen. Daarmee bieden we handelingsperspectief om kleine stappen te zetten die duurzaamheids- én gezondheidswinst opleveren. Niemand wil immers de ene dag alleen maar gezond eten en de andere alleen maar duurzaam. Wij maken het mensen daarom gemakkelijk door gezond en duurzaam geïntegreerd aan te bieden.
We weten dat de integratie van duurzaam en gezond hier goed is geslaagd. Driekwart van de Nederlanders staat positief tegenover het maken van een Eetwissel. De meerderheid in Nederland vindt dat Eetwissels kunnen bijdragen aan een gezonder eetpatroon (85%) en een duurzamer eetpatroon (68%).
Vooruitgang!
De stip op de horizon is nog ver, maar komt langzaamaan dichterbij. Zo zijn mensen wat meer groente, fruit en noten gaan eten. En wat minder bewerkt en rood vlees, alcohol en suikerhoudende dranken. De laatste peiling liep van 2012-2016. Hoe het nu gaat, dat weten we dus niet. Maar dat de trend positief blijft, daar twijfelen we niet aan. Zo liet eigen onderzoek uit 2018 zien dat bijna de helft van de Nederlanders probeert om minder vlees te eten.
De eetomgeving
We lopen op die horizon af, maar op dat pad liggen allerlei obstakels. Gedrag veranderen is moeilijk. Het gaat om gewoonten en die zijn lastig te doorbreken. Een hele belangrijke factor daarbij is de eetomgeving.
We leven in een land waarbij ongezonde en niet-duurzame voedselverleidingen overal op de loer liggen. De supermarkt bestaat voor het merendeel uit producten die niet in de Schijf van Vijf staan. Het straatbeeld wordt gedomineerd door junkfood. Ga je tanken, dan liggen er snoepacties bij de kassa. In het zwembad hangt regelmatig de geur van friet. Veel kantines prijzen nog altijd het witte broodje kroket aan. En zo kunnen we nog wel even doorgaan…
Het Voedingscentrum adviseert hoe je omgevingen verbetert met de Richtlijn Eetomgevingen. En echt steeds meer partijen werken aan hun eetomgeving. Want de roep om die gezonder en duurzamer te maken wordt steeds luider! Met onze Richtlijn Eetomgevingen helpen we al lange tijd scholen om ambities op te stellen en stappen te zetten richting de Schijf van Vijf, maar de laatste jaren doen we dat ook voor onder andere bedrijfsrestaurants, pretparken, ziekenhuizen en sportlocaties.
De initiatieven blijven zich opstapelen, en dat is winst voor iedereen! Maar beleid - gebaseerd op de Schijf van Vijf - is ook nodig willen we ons ideaal halen.
Wie gebruikt de Schijf van Vijf?
Het overgrote deel van de professionals en voedingswetenschappers gebruikt de Schijf van Vijf. Bijvoorbeeld diëtisten aangesloten bij de Nederlandse Vereniging van Diëtisten (NVD) en de Diëtisten Coöperatie Nederland (DCN) gebruiken onze richtlijnen. Dat geldt ook voor de gewichtsconsulenten van de Beroepsvereniging Gewichtsconsulenten Nederland (BGN). En denk aan de Jeugdgezondheidszorg en JOGG.
Ook in het onderwijs zijn we goed vertegenwoordigd, met lessen over gezond en duurzaam eten binnen ons lespakket Weet wat je eet en onze mbo-burgerschapslessen. Verder adviseren we organisaties als Milieu Centraal. En steeds meer huisartsen weten ons te vinden.
Voor professionals hebben we bijvoorbeeld veel gratis folders en handreikingen om een gesprek te voeren. We verspreiden elk jaar ongeveer 1 miljoen gratis materialen, zoals folders en flyers.
En de consumenten?
In 2020 telden we ruim 42 miljoen bezoeken op onze site. Uit een gebruikersonderzoek in 2020 blijkt dat we voor onze website een rapportcijfer krijgen van een 8. We vroegen ook naar begrijpelijkheid, betrouwbaarheid en relevantie van de informatie. Daar gaven gebruikers respectievelijk een 8,7, een 8,6 en een 8,4 voor.
Populaire tools zijn bijvoorbeeld de BMI-meter, bewaarwijzer, caloriechecker en de Schijf van Vijf voor jou-tool waarin je op basis van je leeftijd en geslacht ziet hoeveel uit de Schijf van Vijf jij elke dag nodig hebt. Onze apps zijn bijna 3 miljoen keer gedownload. Denk aan onze app Mijn Eetmeter. Daarmee houd je bij wat je eet en krijg je direct adviezen op maat. Of de ‘Kies Ik Gezond?’-app die beter kiezen in de supermarkt een stuk makkelijk maakt.
Kijk je naar ons jaarlijkse naamsbekendheidonderzoek onder een representatieve steekproef onder 1.000 Nederlanders, dan krijgt onze Schijf van Vijf in 2020 een 7.1. Van de 98% die de Schijf van Vijf kent, zegt 71% te weten wat het inhoudt. Dit zijn cijfers waar we met zijn allen zeer trots op zijn!
Hoe onafhankelijk is het Voedingscentrum?
Het Voedingscentrum dient geen ander belang dan Nederlanders helpen om gezonder, duurzamer en veiliger te (gaan) eten. We worden voor 100% gefinancierd door de Rijksoverheid. We nemen geen geld aan van externe bedrijven.
Samen naar een gezonder en duurzamer Nederland
Onze focus is glashelder: de gezonde en duurzame keuze moet voor iedereen de makkelijke keuze worden. We doen dat onder de noemer ‘gezonder eten voor jezelf en het milieu’, om het voor iedereen begrijpelijk te maken dat het echt hand in hand gaat.
Hoe zorgen we hier samen voor? Laten we met zijn allen aan hetzelfde werken en dezelfde solide wetenschappelijke basis gebruiken. Met eenduidige voorlichting helpen we de consument het meest. Internet en de sociale media brengen immers al zoveel verwarring.
Het Voedingscentrum is er, niet alleen direct voor de consument, maar ook voor alle partijen die voorlichting geven over voeding of werken een gezonde en duurzame eetomgeving. Gebruik onze kennis, richtlijnen, tools en adviezen - altijd gebaseerd op die wetenschappelijke consensus. En stimuleer anderen dit te doen.
Wij zijn beschikbaar voor alle vragen over voeding. Van poepbacterie tot een gezond gewicht. Van duurzaam eten tot acrylamide. Van Schijf van Vijf tot eetomgevingen. Put vooral uit onze schat aan kennis en ervaring op het gebied van voeding en gedrag!
Wil je meer weten?
Bekijk bijvoorbeeld onze factsheets die inzicht geven in onze werkwijze en onderbouwing. Lees meer over voedingswetenschap begrijpen of zoek op onze website. Je kunt ook gebruik maken van onze Professional Services – stel je vraag via de mail of bel!